Dostaliśmy wezwanie - do sądu, do prokuratury, na policję - na przesłuchanie w charakterze świadka - i co dalej? Iść czy nie iść? Czego się spodziewać? Jakie świadek ma prawa, a jakie obowiązki? Często składanie zeznań jako świadek to pierwszy kontakt z sądem lub prokuratorem, dlatego wystąpienie w takim charakterze budzić może pytania i wątpliwości.
Świadek musi:
Po pierwsze świadek musi się stawić. Od tego obowiązku zwolnić mogą nas tylko sytuacje nadzwyczajne np. pobyt w szpitalu. Pamiętać należy, iż zwolnienie lekarskie nie jest dostateczne do usprawiedliwienia nieobecności, jeżeli pochodzi od jakiegokolwiek innego lekarza niż sądowy. Jeżeli niemożliwość stawiennictwa jest związana z chorobą, należy udać się do lekarza sądowego (na stronach internetowych sądów listy uprawnionych lekarzy). Niestawiennictwo nieusprawiedliwione może wiązać się z przykrymi konsekwencjami, takimi jak przymusowe doprowadzenie przez policję czy ukaranie karą grzywny - co możliwe jest zarówno w postępowaniu karnym jak i cywilnym.
Po drugie świadek musi odpowiadać na pytania. Co ważne zarówno na pytania sądu jak i stron - nie jest przy tym ważne, że jedną ze stron jest na przykład były zięć, aktualny lub były pracodawca, nielubiany sąsiad lub ktokolwiek inny niemile przez nas widziany. W wyjątkowych jednak przypadkach można się od odpowiedzi na pytanie uchylić. Dotyczy to przypadków, gdy odpowiedź na pytanie mogłaby nas lub naszych bliskich narazić na odpowiedzialność karną lub karno - skarbową, dotkliwą szkodę majątkowa, hańbę lub wiązałaby się ze złamaniem tajemnicy zawodowej.
Po trzecie świadek musi mówić prawdę. W tym, wydawać by się mogło banalnym stwierdzeniu, leży sens bycia świadkiem - osobowym źródłem dowodowym, dzięki któremu sąd ma zebrać informacje potrzebne do rozstrzygnięcia sprawy. Dlatego też nie warto, będąc świadkiem, kierować się animozjami czy sympatiami względem stron postępowania, a zeznając warto podać fakty, odcedzając je z własnych ocen, opinii i przypuszczeń. Można jednak zadać pytanie, jak należy się zachować w sytuacji, gdy co prawda nie jesteśmy stroną postępowania, ale to co powiemy będzie miało dla nas i dla naszego życia znaczenie. Takich przypadków w praktyce zdarza się bardzo wiele - gdy wezwano nas w sprawie rozwodowej znajomych, w sprawie o dział spadku w najbliższej rodzinie, w sprawie wytoczonej przez kolegę z pracy wspólnemu pracodawcy, w sprawie o awantury domowe pomiędzy sąsiadami. Co więcej - możemy być zachęcani, by o czymś chociażby powiedzieć lub nie powiedzieć - przecież każdy może się pomylić albo o czymś zapomnieć. W takich, patowych wydawałoby się sytuacjach, warto kierować się, jeśli nie zasadą moralną o najwyższej randze prawdomówności, to własnym interesem, pamiętając, że składanie fałszywych zeznań jest karalne (art. 233 § 1 kodeksu karnego przewiduje karę do 3 lat pozbawiania wolności) o czym każdy świadek jest pouczany przed przystąpieniem do składania zeznań. I pouczenie to nie jest jedynie uroczystą formułką dla podniesienia rangi sytuacji. W postępowaniu, tak karnym jak i cywilnym zeznania świadków konfrontowane są z pozostałymi dowodami, o których wszakże świadek - nie będący stroną postępowania nie wie lub które mogą pojawić się później. Jeżeli sąd lub prokurator powezmą wątpliwość co do prawdomówności świadka, mogą sprawę z urzędu przekazać do zbadania prokuraturze. Podobnie zawiadomienie o podejrzeniu popełnienia przestępstwa złożyć może każda ze stron postępowania cywilnego.
Świadek może:
- odmówić zeznań - tylko wyjątkowo i w ściśle określonych przypadkach, gdy jest: osobą najbliższą dla strony, oskarżonym w innym postępowaniu, które pozostaje jednak w związku ze składanymi zeznaniami. Warto pamiętać, że prawo odmowy zeznań obejmuje także byłego męża lub żonę - po rozwodzie, a także osoby żyjące w związku nieformalnym - konkubentów;
- ubiegać się o zwrot kosztów stawiennictwa zarówno w sprawie cywilnej jak i karnej;
- żądać od pracodawcy udzielenia dnia wolnego w związku ze stawiennictwem w sądzie;
- żądać przesłuchania z wyłączeniem jawności - jeżeli treść zeznań może narazić jego albo osobę jemu najbliższą na hańbę - oznacza to, że na sali rozpraw nie może znajdować się publiczność. Ta możliwość może mieć istotne znacznie dla pokrzywdzonych przestępstwem, który przed sądem występują jako świadkowie i musieliby opowiadać o traumatycznych przeżyciach czy kwestiach bardzo osobistych. W takich przypadkach sąd może też zarządzić składanie zeznań pod nieobecność oskarżonego;
- żądać przesłuchania jako świadek anonimowy lub żądać utajnienia niektórych danych - w postępowaniu karnym. Dotyczy to sytuacji, gdy świadek może obawiać się, że złożenie zeznań narazi jego lub jego najbliższych na uzasadnione niebezpieczeństwo. W takim przypadku istnieje możliwość zachowania takich środków ostrożności, by tylko sąd i prokurator znał pełną tożsamość świadka - nie pozna jej natomiast oskarżony.
Świadek powinien:
W postępowaniu karnym pamiętać należy o tym, że niejednokrotnie postępowanie przygotowawcze najpierw prowadzone jest w sprawie, a nie przeciwko osobie. Wówczas często przesłuchiwane są w charakterze świadków osoby, które później stają się podejrzanymi. W takim przypadku, już będąc wezwanym na świadka, warto zasięgnąć porady adwokata co do sytuacji, w której się znajdujemy i możliwych kierunków jej ewolucji. Warto także pamiętać, że świadek może się stawić na przesłuchanie z pełnomocnikiem.
